نظریه های ساخت شهر

ساخت دوایر متحد المرکز (نظریه ارنست برگس)

این طرح به عنوان نظریه ای متحد المرکزی شناخته شده است. الگوی ساخت شهر بر این اصل استوار است که توسعه شهر از ناحیه مرکزی به طرف خارج شهر صورت گرفته و تعدادی مناطق متحدالمرکز را تشکیل می دهد. این مناطق، با ناحیه مشاغل مرکزی شروع شده و به وسیله منطقه در حال تحول احاطه می شود، که خود در حال تبدیل به ادارات و صنایع سبک بوده و یا به واحدهای مسکونی کوچکتری تبدیل می شوند. این قسمت، ناحیه ای است که مهاجرین شهر به طرف آن جلب می گردند. و به نوبه خود یا مسکن کارگران است یا محل بعضی از ساختمانهای قدیمی شهر، بالاخره منطقه سفرکنندگان در بیرون منطقه ساخته شده شهر قراردارد. قسمت اعظم منطقه سفرکنندگان، احتمالاً بصورت اراضی باز است. اما دهکده هایی که در داخل آن وجود دارد، اغلب خصوصیات خود را تبدیل به سکونتگاهای خوابگاهی می نمایند.

ساخت قطاعی شهر (نظریه همرهویت)

در توجیه نظریه ((ساخت قطاعی شهر)) باید گفت که: چنین توسعه ای را نمی توان مغایر با نظریه دوایرمتحدالمرکز دانست. بلکه، تغییر و تعدیلی در جهات مختلف این نظریه است. برخلاف نظریه دوایرمتحدالمرکز در نظریه ساخت قطاعی شهر، شهرها نمی توانند برای همیشه حالت دایره ای شکل بودن مناطق داخلی خود را حفظ کنند. بلکه، حالت قطاعی بیش از دایره ای زمینه مساعدی را جهت توسعه به دست می آورد. در این نظریه عامل اجاره خانه می تواند به عنوان راهنما، مطالعه شهر را عملی سازد. ساخت مهمترین اصول تشکیل دهنده نظریه قطاعی شهرها را، می توان به شرح زیر مورد مطالعه قرارداد:

نخست آنکه منطقه واحدهای مسکونی گران قیمت از کانون اصلی خود در طول خطوط شبکه رفت و آمد شروع به توسعه می کند؛ و چنین واحدهایی، به طرف زمینهای دور از خطر سیلاب و عوامل آلوده کننده محیط زیست، قرار گرفته است.

واحدهای مسکونی با اجاره بهای بیشتر، به سوی فضاهای باز و دور از محدودیتهای نامساعد طبیعی قرار دارد و جابجایی ساختمانهای اداری و تجاری، توسعه واحدهای مسکونی گران قیمت را در جهت عمومی عملی می سازند.

آپارتمانهای لوکس اجاره ای، در مجاورت بخشهای تجاری و منطقه مسکونی قدیمی شهر، به وجود می آیند، و این در حالی است که واحدهای خودیار گران قیمت شهر، به طور اتفاقی و بی هدف و نامنظم جابجا نمی شوند. بلکه، چنین مناطقی یک یا چند قطعه زمین معین را جهت توسعه انتخاب می کنند. مناطق صنعتی شهر نیز، در طول خطوط راه آهن و راهها و در دسترس منابع آب به وجود می آیند و بصورت زنجیره ای توسعه پیدا می کنند. از طرف دیگر، تمایل به توسعه مثلثی شکل در مناطق داخلی شهرها، بیش از حالت دایره ای می باشد.

در ساخت قطاعی شهر، راههای شعاعی از مرکز شهر به اطراف کشیده می شود و عامل دسترسی به این راهها و یادآوری از آنها، قیمت زمینهای شهری را در مناطق مختلف شهر تعیین می کند
 ساخت ستاره ای شکل شهر (نظریه )

نظریه ساخت دایره ای شکل شهر، نمودار حالت یک شهر ساکن و ثابت نمی باشد. بلکه، در اغلب موارد به علت رشد و توسعه شهر، متحرک و غیرثابت است. توسعه شهر می تواند به دو صورت عملی باشد: یا در اطراف خود توسعه پیدا کند؛ و یا به وسیله عمل تمرکز در داخل آن رشد پیدا نماید.

به موازات افزایش جمعیت، سازمانها و تاسیسأت بخش مرکزی شهرها، مراحل مختلف اکولوژی شهری (جدایی گزینی، هجوم و جایگزینی، توالی و تسلسل و ...) ظاهر می شود؛ و در اثر ایجاد موج توسعه، شهر به نواحی اطراف و بیرونی خود توسعه می یابد. حرکت جمعیت، تاسیسأت، صنایع و سازمانهای شهری به اطراف شهرها، به یک شکل عمل نمی نمایند، و از جهات مختلف شهر به سوی ناحیه مرکزی شهر، به یک مقیاس صورت نمی گیرند. در مقابل توسعه شهر، وجود موانع طبیعی مانند شیبهای تند، تپه ها و کوهها، عاملی باز دارنده است؛ و لذا شهر یا بدان جهات توسعه پیدا نمی کند و یا در صورت توسعه، مشکلات و افزایش هزینه هایی را به دنبال دارد.
مسیرهای حمل و نقل، شاهراهها، خیابانها و خطوط راه آهن، همه تحت تأثیر وجود عوامل نامنظم و نامساعد طبیعی شهرها و اطراف آنها واقع می شوند. چنین شبکه های ارتباطی سعی دارند که در شکل شعاعی بوجود آیند. ولی عملاً تعداد معدودی از آنها به حداکثر ظرفیت و کارآیی خود دست می یابند. لذا، امکانات دستیابی به مسیرهای حمل و نقل، میزان تراکم را در سطوح شهری افزایش می دهد و زمینهای شهری با امکانات وسیع حمل و نقل نسبت به سایر زمینها، دارای ارزش بیشتری می شوند.

در جریان دگرگونیهایی که در نتیجه عملکرد امکانات حمل و نقل و شبکه راهها در سطوح شهری مشاهده می گردد، شکل دایره ای مناطق متحد المرکز تعدیل یافته و به شکل شعاعی و یا ستاره ای تبدیل می شود و به توسعه شهر، ساخت ستاره ای می بخشد.

ساخت چند هسته ای شهر (نظریه ادوارد اولمن و چانسی هاریس)

اساس این تئوری بر این اصل قرار دارد که شهرهای کوچک تنها دارای یک مرکز و یا هسته واحد می باشند. اما شهرهای بزرگ امروزی، همگی دارای هسته های متعددی هستند که در داخل شهرها، ارتباط مسیرهای حمل و نقل، تشکیل این هسته ها را امکان پذیر می سازد.

درشهرها، مسیرهای حمل و نقل از یک سری ایستگاههای خطی، در طول مسیرشان برخوردارند. در مجاورت این ایستگاهها و از جمله ایستگاه راه آهن، تراکم محدودی از فعالیتهای تجاری ظاهر می شود. فرودگاهها، جهت پاره ای از فعالیت های تجاری، زمینه مساعدی می یابند.

در داخل شهرها نیز، فعالیتهای اقتصادی در تقاطع وسایل نقلیه و مسیرهای اصلی شهر که قابل دسترسی اکثریت مردم شهراست، توسعه می یابند. مناطق صنعتی، امکانات تفریحی، مدارس، دانشگاهها و حتی قبرستانها، جمعیتی را به سوی خود جلب می کنند که ایجاد تأسیساتی را در مجاورت خود لازم دارند. به دنبال آنها، یک نوع مرکزیت و یا هسته جدید شهری تکوین می یابد. با تکیمل عملکردهای وسایل نقلیه و شبکه راهها، توسعه قسمتهایی از شهر، ساخت چند هسته ای بخود می گیرد و بر این روال به فعالیت می پردازد. لذا استفاده از اراضی شهر غالباً در اطراف چند هسته مستقل شهری ظاهر می شود، نه در کناره های یک هسته یا یک مرکز معین. عنوان هسته در این نظریه، به همه فعالیتهایی اطلاق می شود که در اطراف خود به توسعه شهر امکان می بخشد؛ که از آن جمله اند: مناطق مسکونی، تجاری، صنعتی دانشگاهی، مذهبی و زیارتگاهی، عمده فروشی و مانند آنها.

بخش مرکزی شهرها، هسته ای از مناطق عمده فروشی و خرده فروشی، بانکها و دفاتر تجاری را در خود دارند. تأسیسات عمده فروشی، بیشتر به تشکیل هسته هایی در طول راه آهن ها و راههای اصلی تلاش دارند. صنایع سنگین شهر، در منطقه های حاشیه ای شهر، هسته جدیدی را بوجود می آورند.

همه این عوامل که برشمرده شد، دراطراف خود به توسعه شهر امکان می دهند و هسته های جدیدی را می سازند. فعالیتهای دیگر اقتصادی، اجتماعی شهر نیز، به دور چنین هسته هایی حلقه می زنند.

ساخت عمومی شهر ( نظریه رابرت دیکنسن)

براساس نظریه رابرت دیکنسن، محدوده های ساخت شهر به قرار زیر است:

1. منطقه مرکزی: شامل مرکز و بخش قدیمی شهر؛ که مجموعه ای از مراکز عمده فروشی، خرده فروشی، تجاری و اداری و بخشی از واحدهای مسکونی است.

2. منطقه میانی: که شامل یک منطقه مسکونی متراکم می شود و صنایع سبک کوچک را نیز، در خود جای داده است.

3. منطقه بیرونی: که اصولاً به عنوان یک منطقه مسکونی بشمار می آید. این منطقه، منطقه ای باز با فضاهای پر وسعت و پارکهای عمومی است. در این منطقه، خصیصه های شهری در محل تقاطع وسایل ارتباطی، یک هسته قدیمی، یک بازار محلی، یک روستا یا هسته کهن صنعتی، شکل یافته و همه جا گیر می شود.

4. حاشیه شهر یا مرزهای ده شهر: که یک منطقه بیرونی حومه شهری است و آنسوی مرزهای اداری شهر واقع شده است و یک حوزه پر وسعت روستایی به شمار می رود. با توسعه شهر، مناطق مسکونی پیش رفته و صنایع جدید در مسیر راههای ارتباطی مهم و در اطراف شهرکها و روستاها ایجاد می شوند.

 ساخت طبیعی شهر (نظریه )

این نظریه، برمبنای ویژگیهای جغرافیایی شهر استوار است. بدین صورت که مشخصات طبیعی شهر و خصیصه های فرهنگی مردم، ساخت حوزه طبیعی شهر را معلوم می نماید. این نوع شهرها معمولاً تابع کامل فرم و خصوصیات آب و هوایی و مسائل و عوامل اجتماعی بوده و در حقیقت،
طبیعت و انسانها در فرم گیری شهر دخالت مستقیم داشته اند.

ساخت خطی یا کریدوری شهر (نظریه سوریا)

این نوع شهرها، معمولاً در مسیر راههای آبی یا رودخانه ها و یا در مسیر شبکه های اصلی ارتباطی و راهها و جاده های اصلی و راه آهن شکل گرفته و توسعه می یابند. براساس این نظریه، درگذشته شهرها در اغلب اوقات حوزه های شهری توسعه خود را از شکل ستاره ای شروع نموده و به شکل دایره ای نزدیک می شدند. ولی، توسعه شبکه راهها و مسیرهای اصلی ارتباطی، تمایل توسعه شهر را در مسیر چنین شبکه هایی به صورت خطی یا کریدوری قرار می دهد. در محل تقاطع مسیرهای اصلی است که تراکم شهری افزایش یافته و انبوهی به اوج خود می رسد. این طرح، یکی از عوامل اصلی توسعه شهری را در سالهای اخیر بوجود آورده و اسکلت بندی و قالبهای آنرا شاهراههای جدید و خطوط آهن، توأم و با هم شکل داده اند.

این خطوط، نفوذ خود را نه تنها در داخل حوزه های متروپلیتن گسترش می دهند، بلکه با جابجایی مردم و کالاها، شهرنشینی را بین شاخه های چنین حوزه هایی که قبلاً فاصله زیادی با هم داشتند، به توسعه سریع وا می دارند.

درسیستم خطی یا کریدوری، بعضی از شهرها وظایف جدیدی را می پذیرند و برتر و سریعتر از سایر شهرها به توسعه خود می پردازند و مرزهای شهرهای متروپلیتن را گسترش می دهند.

بهم پیوستگی شهرهای حوزه های متروپلیتن به صورت خوشه ای یا خطی، در طول یک کریدور سازمان می یابد و شکل می گیرد؛ و گاهی با توجه به معیارهای ویژه جغرافیایی، مگالو پلیس به وجود می آورد.

با سپاس

محرم سعیدی